Ánh mắt không chỉ là “cửa sổ tâm hồn” mà còn đóng vai trò vô cùng quan trọng trong giao tiếp xã hội của con người. Qua ánh mắt, chúng ta thể hiện cảm xúc, trao đổi thông tin và kết nối với thế giới xung quanh. Tuy nhiên, đối với trẻ tự kỷ, giao tiếp bằng mắt thường gặp nhiều khó khăn. Điều này không chỉ là một thách thức trong giao tiếp mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển xã hội và cảm xúc của trẻ. Vậy ánh mắt của trẻ tự kỷ có những đặc điểm gì khác biệt? Nguyên nhân nào dẫn đến sự khác biệt này và các phương pháp can thiệp nào có thể giúp trẻ cải thiện giao tiếp bằng mắt? Bài viết này Dawn Bridge sẽ đi sâu vào tìm hiểu vấn đề này, dựa trên các nghiên cứu khoa học và kinh nghiệm thực tế.
Đặc điểm ánh mắt của trẻ tự kỷ
Trẻ tự kỷ thường có những đặc điểm về ánh mắt khác biệt so với trẻ phát triển bình thường. Một số đặc điểm thường gặp bao gồm:
- Ít giao tiếp bằng mắt: Trẻ có thể ít nhìn vào mắt người đối diện khi giao tiếp, hoặc thời gian giao tiếp bằng mắt rất ngắn.
- Né tránh ánh mắt: Trẻ có xu hướng quay mặt đi hoặc nhìn xuống khi người khác nhìn vào mắt mình.
- Nhìn chằm chằm vào vật thể: Trẻ có thể tập trung nhìn vào một vật thể nào đó trong thời gian dài, thay vì nhìn vào người đang giao tiếp với mình.
- Khó khăn trong việc theo dõi ánh mắt: Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc theo dõi ánh mắt của người khác để hiểu họ đang nhìn vào đâu hoặc muốn thể hiện điều gì.
Những đặc điểm này có thể xuất phát từ việc trẻ cảm thấy giao tiếp bằng mắt gây khó chịu hoặc do trẻ không thấy cần thiết phải giao tiếp bằng mắt. Dù nguyên nhân là gì, những đặc điểm này có thể ảnh hưởng đến khả năng tương tác xã hội của trẻ, gây khó khăn trong việc hiểu ý người khác và thể hiện bản thân.
Nguyên nhân dẫn đến sự khác biệt về ánh mắt ở trẻ tự kỷ
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự khác biệt này, trong đó bao gồm:
- Khó khăn trong xử lý thông tin thị giác và xã hội: Khi giao tiếp bằng mắt, não bộ cần xử lý một lượng lớn thông tin từ biểu cảm khuôn mặt, cảm xúc và ngữ cảnh. Trẻ tự kỷ có thể cảm thấy quá tải khi nhìn vào mắt người khác, dẫn đến việc tránh né để giảm căng thẳng.
- Khác biệt trong cấu trúc và hoạt động của não bộ: Nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ tự kỷ có sự khác biệt trong các vùng não liên quan đến xử lý thông tin xã hội và cảm xúc, như vùng hạch hạnh nhân (amygdala) và vỏ não trán (prefrontal cortex). Điều này ảnh hưởng đến khả năng nhận biết và xử lý các tín hiệu từ ánh mắt.][
- Yếu tố sinh học: Một số yếu tố như sinh non, yếu tố di truyền hoặc môi trường sống trong giai đoạn đầu đời cũng có thể ảnh hưởng đến sự phát triển kỹ năng giao tiếp bằng mắt của trẻ.
Tác động của việc thiếu giao tiếp bằng mắt đến sự phát triển của trẻ tự kỷ
Việc thiếu giao tiếp bằng mắt có thể gây ra nhiều khó khăn cho trẻ tự kỷ trong quá trình phát triển. Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc:
- Hiểu cảm xúc và ý định của người khác: Giao tiếp bằng mắt giúp trẻ quan sát biểu cảm khuôn mặt và hiểu được cảm xúc của người đối diện. Thiếu kỹ năng này, trẻ có thể khó khăn trong việc nhận biết các tín hiệu xã hội, ví dụ như khi nào ai đó đang buồn hoặc tức giận, và phản ứng phù hợp.
- Xây dựng và duy trì mối quan hệ: Giao tiếp bằng mắt là một yếu tố quan trọng để tạo sự kết nối và tin tưởng trong các mối quan hệ. Trẻ thiếu giao tiếp bằng mắt có thể gặp khó khăn trong việc kết bạn, hòa nhập với bạn bè đồng trang lứa, chia sẻ đồ chơi hoặc tham gia các trò chơi chung, và xây dựng các mối quan hệ xã hội.
- Học hỏi và phát triển ngôn ngữ: Giao tiếp bằng mắt giúp trẻ tập trung vào người nói và tiếp thu thông tin hiệu quả hơn. Thiếu kỹ năng này có thể ảnh hưởng đến khả năng học hỏi, phát triển ngôn ngữ và giao tiếp của trẻ. Ví dụ, trẻ có thể khó khăn trong việc theo dõi câu chuyện hoặc hiểu các chỉ dẫn bằng lời nói.
- Phát triển kỹ năng xã hội: Giao tiếp bằng mắt là một phần quan trọng của kỹ năng xã hội. Trẻ thiếu giao tiếp bằng mắt có thể gặp khó khăn trong việc tham gia các hoạt động xã hội, tuân thủ các quy tắc xã hội, chẳng hạn như biết cách chào hỏi hoặc xin lỗi và ứng xử phù hợp trong các tình huống khác nhau.
Các phương pháp can thiệp, hỗ trợ trẻ tự kỷ cải thiện giao tiếp bằng mắt
Có nhiều phương pháp can thiệp khác nhau có thể giúp trẻ tự kỷ cải thiện giao tiếp bằng mắt. Các phương pháp này thường được kết hợp để mang lại hiệu quả tốt nhất.
Liệu pháp hành vi
Liệu pháp hành vi tập trung vào việc thay đổi hành vi của trẻ thông qua các kỹ thuật củng cố tích cực và hình thành thói quen. Trong trường hợp này, nhà trị liệu có thể sử dụng các phần thưởng, lời khen hoặc các hoạt động yêu thích để khuyến khích trẻ giao tiếp bằng mắt, đồng thời hướng dẫn trẻ cách nhìn vào mắt người khác một cách tự nhiên và thoải mái.
Trò chơi và hoạt động tương tác
Các trò chơi tương tác, chẳng hạn như chơi ú òa, xếp hình, đọc truyện tranh, có thể giúp trẻ tăng cường giao tiếp bằng mắt một cách tự nhiên. Trong quá trình chơi, nhà trị liệu hoặc phụ huynh có thể khuyến khích trẻ nhìn vào mắt mình, đồng thời sử dụng ánh mắt để thể hiện cảm xúc và tương tác với trẻ. Các hoạt động khác như bắt chước biểu cảm khuôn mặt, hát và nhảy theo nhạc cũng có thể giúp trẻ cải thiện giao tiếp bằng mắt.
Liệu pháp hỗ trợ
- Liệu pháp âm ngữ: Liệu pháp âm ngữ không chỉ giúp trẻ cải thiện kỹ năng ngôn ngữ mà còn hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp phi ngôn ngữ, bao gồm giao tiếp bằng mắt. Nhà trị liệu ngôn ngữ có thể sử dụng các bài tập và hoạt động để khuyến khích trẻ sử dụng ánh mắt kết hợp với lời nói, giúp trẻ giao tiếp hiệu quả hơn.
- Sử dụng công cụ hỗ trợ: Các công cụ hỗ trợ thị giác, chẳng hạn như hình ảnh, video, đồ chơi, có thể được sử dụng để thu hút sự chú ý của trẻ và khuyến khích trẻ giao tiếp bằng mắt. Ví dụ, nhà trị liệu có thể sử dụng một món đồ chơi yêu thích của trẻ để hướng dẫn trẻ nhìn vào mắt mình. Việc sử dụng các công cụ này có thể giúp trẻ hiểu rõ hơn về ngữ cảnh và ý nghĩa của giao tiếp bằng mắt.
Vai trò của gia đình
Gia đình không chỉ là môi trường an toàn nhất mà còn là yếu tố then chốt giúp trẻ tự kỷ cải thiện giao tiếp bằng mắt. Trẻ cảm nhận được sự yêu thương, kiên nhẫn và động viên từ những người thân yêu nhất, điều này tạo nên động lực lớn để trẻ cố gắng từng bước vượt qua khó khăn của mình. Dưới đây là một số cách mà gia đình có thể hỗ trợ hiệu quả:
Tạo môi trường giao tiếp tích cực
Gia đình cần tạo ra một không gian giao tiếp ấm áp và khuyến khích sự tương tác tự nhiên. Khi trò chuyện với con, cha mẹ có thể:
- Ngồi ngang tầm mắt của con: Điều này giúp trẻ cảm thấy thoải mái hơn khi nhìn vào mắt bạn.
- Nhìn trực diện, không ép buộc: Hãy giao tiếp bằng ánh mắt một cách tự nhiên, nhẹ nhàng thay vì yêu cầu trẻ phải nhìn chằm chằm vào mắt bạn.
- Thể hiện cảm xúc qua ánh mắt: Dùng ánh mắt để bày tỏ tình cảm, sự vui vẻ hoặc quan tâm, điều này sẽ giúp trẻ hiểu được tầm quan trọng của giao tiếp bằng mắt.
Biến giao tiếp bằng mắt thành niềm vui
Hãy lồng ghép kỹ năng giao tiếp bằng mắt vào các hoạt động hàng ngày hoặc trò chơi mà trẻ yêu thích, để trẻ thấy đây là một việc tự nhiên và thú vị. Ví dụ:
- Chơi ú òa: Đây là trò chơi đơn giản nhưng rất hiệu quả trong việc khuyến khích trẻ nhìn vào mắt người khác.
- Chơi đồ chơi hoặc kể chuyện: Khi cùng con chơi, bạn có thể khuyến khích trẻ nhìn vào mắt bạn trước khi bạn đưa đồ chơi hoặc kể tiếp câu chuyện.
- Sử dụng đồ chơi yêu thích: Cầm món đồ chơi con thích và khuyến khích con giao tiếp bằng mắt trước khi trao cho con.
Khen ngợi và củng cố tích cực
Khi trẻ cố gắng giao tiếp bằng mắt, dù chỉ là một cái nhìn ngắn, hãy khen ngợi ngay lập tức. Những lời động viên giúp trẻ cảm thấy được công nhận và khích lệ để tiếp tục cố gắng. Ba mẹ cũng có thể sử dụng phần thưởng nhỏ như món đồ chơi hoặc một cái ôm ấm áp để củng cố hành vi tích cực.
Kết hợp giao tiếp bằng mắt vào các hoạt động hàng ngày
Thay vì dành riêng thời gian tập luyện, cha mẹ có thể tận dụng các tình huống hàng ngày để thực hành giao tiếp bằng mắt. Ví dụ:
- Khi con gọi mình để xin đồ ăn, hãy yêu cầu con nhìn vào mắt bạn trước khi bạn đưa món ăn.
- Lúc chào hỏi con vào buổi sáng hoặc tạm biệt con, hãy nhìn vào mắt con và chờ con nhìn lại bạn.
- Trong giờ ăn cơm, hãy trò chuyện với con và khuyến khích trẻ nhìn vào mắt mọi người khi nói chuyện.
Tham gia các khóa học và nhóm hỗ trợ
Cha mẹ có thể tìm hiểu và tham gia các khóa học về can thiệp sớm hoặc các nhóm hỗ trợ dành cho gia đình có trẻ tự kỷ. Những chương trình này không chỉ cung cấp kỹ năng hữu ích mà còn là nơi cha mẹ có thể học hỏi kinh nghiệm từ những gia đình khác và nhận được sự động viên cần thiết.
Đồng hành cùng chuyên gia
Gia đình đóng vai trò cầu nối giữa trẻ và các chuyên gia. Hãy làm việc chặt chẽ với các nhà trị liệu ngôn ngữ, chuyên gia hành vi hoặc giáo viên đặc biệt để cùng xây dựng chiến lược hỗ trợ hiệu quả cho trẻ. Cha mẹ cũng cần kiên trì thực hiện các hướng dẫn mà chuyên gia đưa ra để duy trì sự tiến bộ liên tục của con.
Kiên nhẫn và thấu hiểu con
Không phải lúc nào trẻ cũng hợp tác hoặc đạt được tiến bộ ngay lập tức. Trong những lúc khó khăn, cha mẹ cần nhắc nhở bản thân rằng mỗi bước tiến, dù nhỏ nhất, đều có ý nghĩa. Hãy luôn thể hiện sự thấu hiểu, khích lệ và tạo cho con cảm giác an toàn.
Tham khảo ý kiến chuyên gia
Để hiểu rõ hơn về ánh mắt của trẻ tự kỷ và các phương pháp can thiệp hiệu quả, việc tham khảo ý kiến của các chuyên gia là rất quan trọng.
- Viện sức khỏe tâm thần – Bệnh viện Bạch Mai: Đây là cơ sở y tế tuyến cao nhất chuyên trị các vấn đề về tâm thần, bao gồm cả tự kỷ. Tại đây, bạn có thể tìm thấy các bác sĩ, chuyên gia tâm lý giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực chẩn đoán, điều trị và can thiệp cho trẻ tự kỷ.
- Phòng khám KaZuo: Phòng khám chuyên khoa về sức khỏe tâm thần cho cả người lớn và trẻ em. Hiện tại, phòng khám nhận khám, đánh giá cho trẻ em với các vấn đề rối loạn tâm thần, bao gồm tự kỷ.
- Trung tâm Sao Mai: Có bề dày hoạt động trên 20 năm trong lĩnh vực chăm sóc, phát hiện sớm, can thiệp sớm cho trẻ tự kỷ, chậm phát triển trí tuệ
Kết luận
Trẻ tự kỷ có một thế giới riêng và ánh mắt chính là chìa khóa để chúng ta bước vào thế giới ấy. Mỗi bước tiến nhỏ trong việc cải thiện giao tiếp bằng mắt không chỉ giúp trẻ hòa nhập xã hội mà còn mở ra cơ hội để trẻ được lắng nghe, thấu hiểu và yêu thương.
Ánh mắt của trẻ tự kỷ có những đặc điểm khác biệt so với trẻ phát triển bình thường. Sự khác biệt này có thể do nhiều nguyên nhân, bao gồm khó khăn trong việc xử lý thông tin thị giác và xã hội, cũng như sự khác biệt về cấu trúc và hoạt động của não bộ. Thiếu giao tiếp bằng mắt có thể ảnh hưởng đến sự phát triển xã hội, ngôn ngữ và kỹ năng giao tiếp của trẻ. Dù có những khác biệt so với trẻ bình thường, trẻ tự kỷ vẫn có thể cải thiện kỹ năng này nhờ sự kiên nhẫn và can thiệp đúng đắn từ cha mẹ, chuyên gia và cộng đồng.
Đọc thêm
Bài viết từ Dawn Bridge cung cấp thông tin không thay thế cho lời khuyên y tế. Chúng tôi khuyến khích bạn nói chuyện với các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe của bạn (bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng đã đăng ký, dược sĩ, v.v.) về mối quan tâm của bạn, các câu hỏi về hoặc việc sử dụng thực phẩm bổ sung và những gì có thể tốt nhất cho sức khỏe tổng thể của bạn. Bất kỳ đề cập nào trong thông tin này về một sản phẩm hoặc dịch vụ cụ thể hoặc khuyến nghị từ một tổ chức hoặc hiệp hội nghề nghiệp đều không thể hiện sự chứng thực của Dawn Bridge về sản phẩm, dịch vụ hoặc lời khuyên chuyên môn đó.